Ο εξελληνισμός του Καραγκιόζη
Η Εξάπλωση του Καραγκιόζη ευνοήθηκε από τις πόλεις και τις μεγάλες πληθυσμιακές συγκεντρώσεις. Πριν το σχηματισμό των σύγχρονων κρατών, οι πολυεθνικές κοινωνίες των τότε πόλεων δεν ήταν απλά η κρίσιμη μάζα για να υπάρχει κοινό, αλλά και διευκόλυναν τη μεταδοτικότητα του Θεάτρου Σκιών από πόλη σε πόλη. Όσο μετασχηματίζονταν οι πόλεις και η επιρροή τους στην ενδοχώρα τόσο και οι συνθήκες ευνοούσαν το νέο λαϊκό θέαμα. Έτσι δεν θα ήταν παράξενο αν πράγματι επιβεβαιωνόταν ότι στην Ελλάδα το Θέατρο Σκιών πρωτοπαίχτηκε στην αυλή του Αλή Πασά από κάποιον Εβραίο ονόματι Ιάκωβο, ή ότι πρωτοήρθε από την βαλκανική χερσόνησο. Έχουμε κάποιες γραπτές μαρτυρίες πως παιζότανε στην πίσω αυλή του Αλί Πασά στα Γιάννενα από καραγκιοζοπαίχτη που λεγόταν Ιάκωβος, εβραϊκής καταγωγής. Οι καραγκιοζοπαίχτες της εποχής ήταν πολύγλωσσοι, έπαιζαν στα τουρκικά, στα αρβανίτικα, εβραϊκά, ελληνικά. Ο Καραγκιόζης σιγά σιγά ταξιδεύει, φτάνει στις περιοχές της Στερεάς Ελλάδας για να καταλήξει στα τέλη του 1800 στη Πάτρα όπου θα τον γνωρίσει ο Δημήτρης Σαρδούνης, ψάλτης στις εκκλησίες των Πατρών, ο οποίος αγάπησε τον καραγκιόζη, τον πήρε στην παλιά του μορφή, τον εξευγένισε. Στα 1841 στο ΝΑΥΠΛΙΟ στην εφημερίδα της εποχής, γίνεται λόγος για τον Καραγκιόζη. Ο Γιάννης Μπράχαλης έπαιζε σε τον τούρκικο Καραγκιόζη σε συνοικιακά καφενεία στην Αθήνα και ο πατρινός Μίμαρος μελέτησε την τέχνη του Μπράχαλη. Στην Αθήνα, αναφέρεται παράσταση Καραγκιόζη στα 1852 σε συνοικία της Πλάκας. Αλλά, η Πάτρα είναι η Μητρόπολη του Καραγκιόζη στην Ελλάδα και αυτός που τον εξελλήνισε ήταν ο ψάλτης Δημήτρης Σαρδούνης ή Μίμαρος, ο οποίος και μετέτρεψε το θέαμα σε οικογενειακό θέατρο (1890).
Προσαρμογή των σεναρίων για μικτό Ελληνικό κοινό
Μεγάλος μάστορας και μίμος ο ... Μίμαρος, χτενίζει από τα αισχρά λόγια και άσεμνες εκφράσεις και κινήσεις τον Καραγκιόζη, και σιγά - σιγά του δίνει τη φόρμα που βλέπουμε και σήμερα. Με τον καιρό, γίνεται πια ΣΑΤΙΡΙΚΟ Θέατρο. Xρησιμοποιώντας την παλιά εξουσία (Πασά, Βεζυροπούλα, Βεζύρη, Βεληγκέκα), βάζει πρόσωπα που δεν υπήρχαν στο Τούρκικο Θέατρο Σκιών και σατιρίζει την καινούργια εξουσία. Η σάτιρα αντλεί από το χάσμα μεταξύ των λίγων πλουσίων και των πολλών φτωχών, αγροτικής προέλευσης από πολλά μέρη του νεοσύστατου κράτους, που κυριολεκτικά πεινάνε. Στο νέο αστικό περιβάλλον προσπαθούν να τα φέρουν βόλτα και οι κατεργαριές του Καραγκιόζη τους εκφράζουν. Ο Καραγκιόζης είναι ανατρεπτικός και αντιεξουσιαστής.
Συνεχιστές, βοηθοί και μαθητές του έργου του υπήρξαν ο Γ.Ρούλιας, ο Μ.Χριστοδούλου και ο Θ.Θεοδωρέλλος. Ο τελευταίος μάλιστα υπήρξε και ο δάσκαλος του Σωτήρη Σπαθάρη, πατέρα του Ευγένιου Σπαθάρη. Ο Ευγένιος, ο αρχιτέκτονας που παράτησε τις σπουδές του για να γίνει καραγκιοζοπαίχτης, τελικά συνέβαλε στο να εδραιωθεί το θέατρο σκιών του Καραγκιόζη στην Ελλάδα.
Η Προσαρμογή των χαρακτήρων-Νέες φιγούρες-νέες πραγματικότητες
Ας παρακολουθήσουμε τις βασικές αλλαγές:
Ο Καραγκιόζης είχε πάντοτε τον ίδιο χαρακτήρα. Ποτέ δεν αλλαξοπίστησε, ποτέ δεν υποτάχτηκε. Μένει πάντα Έλληνας. Συστήνεται: «Καραγκιόζης Καραγκιοζόπουλος, ο γιος της μάνας μου, ο γιος του πατέρα μου, του Κυρίου δεηθώμεν και ανταλαμάν αλληλούια». Ο Μίμαρος Του βάζει κάποια ελληνικά χαραχτηριστικά, και τον κάνει οικογενειάρχη της συμφοράς. Βάζει το Κολλητήρι τον πρώτο γιο του Καραγκιόζη - αργότερα βγήκαν και οι άλλοι 2 γιοι του από τον Μανωλόπουλο (ο Μιρικόγκος και ο Κοπρίτης). Έτσι μπόρεσε το Θέατρο Σκιών να επεκταθεί και στα παιδιά και στις γυναίκες.
Ο Σταύρακας είναι ο ψευτόμαγκας, το ψευτοκουτσαβάκι, βγαλμένος από την αθηναϊκή ζωή του 1900. Στα 1905 ο Γιάννης Μώρος που ήταν χρόνια καραγκιοζοπαίχτης στον Πειραιά έπλασε τη φιγούρα του Σταύρακα και την έβγαλε στο μπερντέ σα μια μορφή ψευτοπαλληκαρά κουτσαβάκη της ταβέρνας εκείνου του καιρού, που γυρνούσε Αθήνα και Πειραιά. Το πρώτο τραγούδι του Σταύρακα ήταν:
«Στης Σύρας τις ανηφοριές μου δώσανε δύο μαχαιριές.
Δύο μαχαιριές μου δώσανε για σένα με πληγώσανε.»
Τη φιγούρα του Ομορφονιού την έβγαλε πρώτος στο πανί ο Αντώνης Παπούλιας ή Μόλλας, μαθητής του Ρούλια. Είναι ο τύπος του λιγόψυχου Αθηναίου βουτυρομπεμπέ κι όταν ο Καραγκιόζης τον φοβερίσει ή του δώσει καμιά καρπαζιά, φωνάζει τη μαμά του, ζητά βοήθεια και λιγοθυμάει.
Ο καραγκιοζοπαίχτης Γιάννης Ρούλιας έβγαλε τον μπαρμπα-Γιώργο για πρώτη φορά στο πανί ακριβώς μετά τον πόλεμο του 1897. Η εμφάνισή του έγινε με μεγάλη ευχαρίστηση δεκτή από το κοινό, γιατί ο μπαρμπα-Γιώργης, ως λεβέντης Έλληνας, έδερνε και νικούσε το βάρβαρο και ασύδοτο σωματοφύλακα των πασάδων, το Βεληγκέκα, που ήταν ο τύραννος των Ελλήνων. Υπάρχει ευθεία σύνδεση της ιστορικής μορφής του τρομερού Βεληγκέκα, στρατηγού του Αλή Πασά, με τον Βεληγκέκα του Θεάτρου Σκιών, τον σωματοφύλακα του Πασά, που δέρνει τους πάντες. Τον αληθινό Βεληγκέκα σκότωσε ο Κατσαντώνης εκατό χρόνια πριν στα Άγραφα, αυτή την ιστορικά ελεύθερη και ανυπότακτη περιοχή της Ελλάδας. Ο Μπαρμπα-Γιώργος αντιπροσωπεύει ότι πιο ελεύθερο και καθαρόαιμο ελληνικό υπήρχε τότε στην κλεφτουριά, και είναι η μόνη φιγούρα που μπορεί και δέρνει τον Βελιγκέκα. Ο καραγκιοζοπαίχτης Γιάννης Ρούλιας με τον Μπαρμπα-Γιώργο χτύπησε διάνα στην ελληνική ψυχή της τότε πόλης.
Τη φιγούρα του Νιόνιου την έπλασε ο μεγάλος Πατρινός καραγκιοζοπαίχτης Μίμαρος ή Δημήτρης Σαρδούνης. Και συνδέεται με την ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα. Ο σιορ Διονύσιος ή Νιόνιος, φτωχαδάκι και ψωροευγενής, μπαίνει με τραγούδια στη σκηνή που είναι σχετικά με το αγαπημένο του Τζάντε:
«Ωραία που, ωραία που ’ναι η Ζάκυνθος, να ‘τανε πιο μεγάλη,
πόχει τα σπίτια τα ψηλά, κάτου στο περιγιάλι».
Ο Πεπόνιας Χαλίλ εφέντης είναι αξιωματικός, υπάλληλος του Σαραγιού. Είναι χοντρός, δειλός και παίζει το ρόλο του αστυνόμου. Τον έπλασε ο Αντώνης Παπούλιας ή Μόλλας στις συνθήκες της νέας Αθήνας. Παριστάνει το γενναίο και παρουσιάζεται στον Βεζύρη αλαφιασμένος λέγοντας:
«Θρίαμβος! Ναι, θρίαμβος. Νίκη, νίκη!…Βεζυράκο μου!»
Η φιγούρα του Εβραίου και τα τραγούδια του είναι επινόηση του Γιάννη Πρεβεζάνου. Ο Εβραίος ή Σολωμός (όχι Σολομών)Λέγεται Σολωμός Δανέλια και το τραγούδι του μέχρι σήμερα είναι το ίδιο:
Βίζο-βίζο-βίζο, όντε λακαβίζο Οσπερλέμος ζα
Βίζο-βίζο-βίζο, γιουναίκα να κερδίζω. Οσπερλέμος…
Αργότερα, δημιουργήθηκε και ο Μανωλιός ο Κρητικός.
Ο Καραγκιοζοπαίχτης και ο Θίασος του
Στην Ελλάδα του 19ου αι., μαζί με τον "εξευρωπαϊσμό" και την "προσκόλληση στη Δύση", έχει επιβληθεί και η δυτική τέχνη. Ολόκληρη η ελληνική παράδοση χαρακτηρίζεται "ανατολική" και εξοβελίζεται. Η εκκλησία, η "καλή κοινωνία" και η οικογένεια του συγκρούονται με τον Καραγκιόζη. Το γενικότερο κλίμα των εξουσιών ήταν εχθρικό απέναντι στους καραγκιοζοπαίχτες, όπως ήταν και εχθρικό απέναντι στα λαϊκά δρώμενα της αποκριάς.
Τα κλασσικά μαντράκια, με τον κισσό και το αγιόκλημα, ήταν ο xώρος που ξεκίνησαν οι μεγαλύτεροι καραγκιοζοπαίκτες. Αυτό όμως ήταν …πολυτέλεια. Χωρίς άλλο, όλες αυτές οι δουλειές είναι φύσει αδύνατο να γίνουν την ίδια στιγμή από έναν άνθρωπο –όταν τουλάχιστον η παράσταση απαιτεί τη σύγχρονη παρουσία πολλών προσώπων στο πανί. Γι’ αυτό, ο καραγκιοζοπαίχτης χρειάζεται έναν ή περισσότερους βοηθούς, οι οποίοι κρατούν τις ακίνητες ή κινούν τις παραπανίσιες φιγούρες, παράγουν διάφορα ηχητικά «εφέ» (π.χ. το θόρυβο μιας καρπαζιάς ή τις βροντές μιας καταιγίδας, τις αλλαγές στο φωτισμό κτλ. ) και γενικά κάνουν κάθε αναγκαία δουλειά –χωρίς όμως να «παίζουν» κανένα πρόσωπο. Εξάλλου, στα χρόνια της ακμής του Καραγκιόζη, όλοι οι επαγγελματίες είχαν τους οργανοπαίχτες τους- τη μικρή ορχήστρα που έπαιζε στα διαλείμματα, στους προλόγους, αλλά και στη διάρκεια του έργου, όταν χόρευαν ή τραγουδούσαν οι χάρτινοι «ηθοποιοί» -καθώς και τον ειδικό τραγουδιστή τους…»
Η απόκτηση «μάντρας» δεν ήταν εύκολη υπόθεση και οι περισσότεροι Καραγκιοζοπαίχτες ήταν περιπλανώμενοι, με το μπουλούκι τους. Υπάρχει ευθύς παραλληλισμός με τους απτάληδες, τους περιπλανώμενους ελεύθερους τεχνίτες της Μικράς Ασίας, που συνήθως ήταν και κρυπτοχριστιανοί, ή ακόμη και με τους ασίκηδες, τους περιπλανώμενους τροβαδούρους του ισλαμικού κόσμου. Οι Καραγκιοζοπαίχτες μετέδιδαν ελευθερία και ελληνισμό. Και όλα δείχνουν ότι οι περισσότεροι θα πρέπει να είχαν κάποιας μορφής αυτοσυνείδηση για την αποστολή τους, τουλάχιστον οι Μϊμαρος, Μόλλας, Ευγένιος Σπαθάρης, όπως προκύπτει από τη ζωή τους. Ίσως γι’ αυτό οι περισσότεροι καραγκιοζοπαίχτες μιλάνε για ένα «μικρόβιο» που τους κόλλησε. Το ίδιο συμβαίνει σήμερα και με τον καθέναν από εμάς που ασχολούμαστε με τον Καραγκιόζη.
Η μεταπολεμική γενιά
Η πιο γόνιμη περίοδος που ανθεί το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο Σκιών, είναι από το 1915 μέχρι το 1950 όπου στην περίοδο αυτή, δημιουργούνται τα περισσότερα έργα, απ` αυτά που παίζονται και σήμερα, και γεννιούνται οι μεγαλύτεροι καραγκιοζοπαίκτες.
η τέχνη του Καραγκιόζη πέρασε στη φάση της παρακμής της, ύστερα από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο[1]. Και η παρακμή επηρέασε πρώτα-πρώτα τις ίδιες τις σχέσεις μεταξύ των καραγκιοζοπαιχτών:
«Οι νέοι να προσέξουν τις προχειρότητες. Να μην χτυπιόνται πισώπλατα. Παλιά η επαγγελματική διάκριση στηρίζονταν στην ευγενή άμιλλα. Σήμερα είναι «ο θάνατός σου η ζωή μου». Όλα στο βωμό της δόξας και του χρήματος» λέει ο Ευγένιος Σπαθάρης.
Καραγκιόζης και γειτονιά
Από άκρη σε άκρη στην μεταπολεμική Ελλάδα, σε όλες τις πόλεις, για μια δεκαετία η πιτσιρικαρία το είχε για μεγάλη μαγκιά και χαρά να στήνει «μπερντέ». Όπως έγινε με την αλάνα της γειτονιάς και το ποδόσφαιρο, έτσι και έγινε με τον Καραγκιόζη. Θυμάται ο εκδότης του ΑΝΤΙ κ. Παπουτσάκης:
«Η δική μου ανάμνηση από Καραγκιόζη φυσικά είναι όταν, ήμουν πολύ μικρός, στα Χανιά που ζούσα τότε, ήταν δύο αδέλφια λίγο πιο μεγάλα από εμένα και έφτιαχναν Καραγκιόζη. Κι εκεί κοντά τους έμαθα κι εγώ να φτιάχνω φιγούρες Καραγκιόζη και φτιάξαμε κι ένα έργο, «Ο Χατζηαβάτης ΕΟΚίτης», τι σημαίνει αυτό; ΕΟΚ Εθνική Οργάνωση Κρήτης σημαίνει, ήταν η δεξιά αντιστασιακή οργάνωση στην Κρήτη και επειδή υπήρχε τότε όλη εκείνη η αντιπαλότητα του ΕΑΜ με την ΕΟΚ, φτιάξαμε κι εμείς ένα έργο «Ο Χατζηαβάτης ΕΟΚίτης» και το παίζαμε. Είχαμε φτιάξει τον μπερντέ με ένα σεντόνι που μου είχε δώσει η μάνα μου σε ένα δωμάτιο, είχαμε κόψει φιγούρες και δώσαμε αυτή την παράσταση 2-3 φορές. Μαζεύτηκαν οι πιτσιρικάδες της εποχής κλπ.» (συνέντευξη στο ράδιο "Χρόνος", Κομοτηνή, 15.7.2004)
Τα εκμοντερνισμένα μεταπολεμικά σενάρια
Η αλλαγή της σχέσης με το χωριό, η απόφαση αστικοποίησης ή μετανάστευσης, και η ήττα του αντάρτικου του βουνού επέφεραν μεγάλο πλήγμα στην θεματολογία του Καραγκιόζη. Η εποχή της αθωότητας είχε περάσει ανεπιστρεπτί. Οι Καραγκιοζοπαίκτες κατέφυγαν στα παλιά κλασσικά έργα ή έγραψαν νέα σύγχρονα, δικά τους. Τα μυαλά, οι δυνατότητες και οι ορίζοντες άνοιξαν για τους νεοέλληνες. Οι μεγάλοι δεν έμοιαζαν πια με τον Νιόνιο, το Σταύρακα, τον Μπαρμπαγιώργο. Ο Μεγαλέξαντρος και ο ήρως Κατσαντώνης ή ο Καπετάν Γκρής έγιναν βαρετά και κουραστικά έργα. Οι δυνατότητες κοινωνικής και επαγγελματικής κινητικότητας της νέας εποχής άλλαξαν τις κοινωνικές αντιλήψεις. Τα παιδιά έμειναν μόνο. Και εκεί προσανατολίστηκε το Θέατρο Σκιών.
Η ηλικιακή και θεματολογική αναπροσαρμογή του Καραγκιόζη
Τα παιδιά ταυτίζονταν πάντα με τα παιδιά του Καραγκιόζη. Πάντα τους άρεσαν οι καρπαζιές και τα λογοπαίγνια. Έτσι το ηρωϊκό και δραματικό ρεπερτόριο υποχώρησε, τα έργα μίκρυναν αφού είχαν όλο και απλούστερη πλοκή, οι «περιττές» φιγούρες χάνονταν σιγά-σιγά.
Σήμερα, οι παραστάσεις έχουν περιοριστεί σε πρωινές σκηνές της Κυριακής πρωί. Ο Καραγκιόζης έχει στραφεί στο παιδικό κοινό. Ενώ ήταν θέατρο ενηλίκων. Είναι όμως βέβαιο ότι το ενδιαφέρον των μεγάλων δεν έχει πάψει να υπάρχει.
Κινηματογράφος: Ο μεγάλος ανταγωνιστής του Θεάτρου.
Το πλήγμα στις σκηνές του Καραγκιόζη από τον κινηματογράφο ήταν ανεπανόρθωτο. Οι καραγκιοζοπαίχτες δεν ήταν σε θέση να εκσυγχρονίσουν τις μάντρες τους. Η νέα τεχνολογία δεν μπήκε στο μπερντέ. Ωστόσο, υπήρξαν κατά τη δεκαετία του ’80 σαφείς ενδείξεις ενός αυξανόμενου ενδιαφέροντος για τον Καραγκιόζη. Αυτό φάνηκε τόσο στον κινηματογράφο και στο θέατρο όσο και στο βιβλίο.
Ο Καραγκιόζης στον κινηματογράφο
Ακολουθεί μια πρώτη καταγραφή των ταινιών που σχετίστηκαν με τον Καραγκιόζη:
Ο Καραγκιόζης στο Θέατρο
«Το θέατρο Σκιών έβαλε τα θεμέλια του Ελληνικού Θεάτρου των τελευταίων χρόνων. Μεγάλοι ηθοποιοί όπως ο Γκιωνάκης, ο Βέγγος και ο Λογοθετήδης παρουσίασαν με φιλμικό τρόπο ένα αρχέτυπο από το θέατρο Σκιών», διαπιστώνει ο Δήμος Αβδελιώδης, Καλλιτεχνικός Διευθυντής του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Βόρειου Αιγαίου στη συνέντευξη Τύπου που πραγματοποιήθηκε στο Δήμο Χίου, στις 29/07/2004
Οι σημαντικότερες σχετικές θεατρικές παραστάσεις είναι:
Τηλεόραση: παιδικά προγράμματα και Καραγκιόζης.
Γενική πεποίθηση είναι ότι ο Καραγκιόζης δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τα άλλα παιδικά προγράμματα στην τηλεόραση, τουλάχιστον με την μορφή του εύκολου σεναρίου ή με πλάκες και παιδικά αστειάκια. Ασφαλώς και θα πετύχαινε ένας Καραγκιόζης που θα είχε τη σπιρτάδα και τα χαρακτηριστικά της Λιλιπούπολης ή των Στρουμφ.
Ο σημερινός Καραγκιόζης
Ο κατάλογος των μέχρι σήμερα επαγγελματιών Καραγκιοζοπαιχτών έχει περί τα 300 άτομα.
Οι περισσότεροι έχουν πεθάνει. Μαζί με την αλλαγή της εποχής μοιάζει να χάθηκε η δυναμική του Καραγκιόζη και η δύναμη της έμπνευσης των καραγκιοζοπαιχτών, ώστε να συλάβουν τις νέες συνθήκες. Οι υπάρχουσες μόνιμες σκηνές (δύο ή τρεις σε όλη την Αθήνα) λειτουργούν προσωποπαγώς και μαραζώνουν μέσα στην τυποποίηση.
Ωστόσο, ο Καραγκιόζης, υπάρχει και παραϋπάρχει και το ενδιαφέρον για αυτόν είναι έντονο. Ας δούμε που:
Α. Σε πληθώρα από Εκδηλώσεις Δήμων, πολιτιστικών κέντρων και άλλων φορέων (ακολουθεί μικρή αναφορά: Δήμος Ψυχικού, Δερβένι, Θεσσαλονίκη, Στάφυλος Σκοπέλου, Λαμία[14], Κομοτηνή, Δήμος Λάρνακας Κύπρου[15], Γιορτές της Γης στη Βλάστη[1] ). Σε αυτές τις εκδηλώσεις οι καραγκιοζοπαίχτες ξεβαλτώνουν, ταξιδεύουν, ανανεώνονται, συντηρούν την επαφή τους με το κοινό τους και συχνά επιχειρούν σεναριακούς εμπλουτισμούς.
Β. Σε παραστάσεις σε αίθουσες εκδηλώσεων (π. χ. Μέγαρο Μουσικής, ΚΘΒΕ, Μύλος, Μακάρι, Μπαράκι του Βασίλη, Μπερντές, βιβλιοπωλεία). Εκεί προσκαλούνται συνήθως τα γνωστά ονόματα του χώρου, αν και υπάρχουν ευκαιρίες για παρουσία και λιγότερο γνωστών καραγκιοζοπαιχτών. Σε αυτές τις ειδικές παραστάσεις συνήθως λειτουργεί η καινοτομία, που περιλαμβάνει και το σενάριο.
Γ. Φεστιβάλ, συναντήσεις Καραγκιοζοπαιχτών
Αυτή είναι μια σημαντική ευκαιρία για τους καραγκιοζοπαίχτες γιατί έρχονται σε άμιλλα και επαφή με άλλες μορφές τέχνης. Μερικά παραδείγματα:
· 1ο Διεθνές Φεστιβάλ Θεάτρου Σκιών. Πάτρα, 5 ΙΟΥΝΙΟΥ - 15 ΙΟΥΝΙΟΥ 2001[16]. Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ διοργανώθηκε εξαιρετικά ενδιαφέρον διήμερο[17]
· 2οι αγώνες Ελληνικού Θεάτρου Σκιών, Δ.Ε.Π.Α.Π., Πάτρα, 2004
· ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ 2003 AΛΣΟΣ Ν. ΣΜΥΡΝΗΣ 30 ΜΑΪΟΥ - 8 ΙΟΥΝΙΟΥ
· Eβδομάδα Kαραγκιόζη, που οργάνωσε ο Mάνθος Aθηναίος στο κηποθέατρο της Aνω Nέας Σμύρνης, Σεπτέμβριος 1996
· 6o Διεθνές Φεστιβάλ Κουκλοθέατρου και Παντομίμας Κιλκίς: Καραγκιόζης (έπαιξε με δύο έργα ο Χρήστος Στανίσης) (08.10.04 - 09.10.04)
· Φεστιβάλ Ψέματος στο Φούρνο Το ψέμα στον Πασά [θέατρο σκιών] Θέατρο Σκιών Του Αντώνη Μόλλα Άθως Δανέλλης Ο πασάς ζητά από το Χατζηαβάτη να του βρει ένα πολύ μεγάλο ψεύτη, τον οποίο θα χρησιμοποιήσει σε διπλωματικές υποθέσεις του σεραγιού. Εμφανίζεται βέβαια ο Καραγκιόζης που ξεγελά τους πάντες. (1/4/2005)
Πολύ θετική θα ήταν η συστηματική και σταθερή ετήσια διοργάνωση φεστιβάλ θεάτρου σκιών με βραβεία σκηνικών, σεναρίου, ηθοποιίας.
Δ. Εκπαιδευτικά προγράμματα σε Σχολεία και Παν/μια, Παιδικά Εργαστήρια
ΜΚΟ σχετικές με το Θέατρο, Ομάδες για ψυχαγωγικές εκδηλώσεις σε σπίτια
Το Θέατρο Σκιών φαίνεται να κατέχει σημαντική θέση στην εκπαίδευση και στην ψυχαγωγία. Εκεί αναδεικνύονται νέοι καραγκιοζοπαίχτες, νέα έργα, αλλά και δίνεται ευκαιρία σε καραγκιοζοπαίχτες να διδάξουν την τέχνη τους. Περισσότερα σε επόμενη ενότητα
Ε. Ενδιαφέρον από το εξωτερικό
Ο Καραγκιόζης υπάρχει και σε φεστιβάλ του εξωτερικού, σε πανεπιστημιακές σχολές και σε πληθώρα εκδηλώσεων. Συχνά ορισμένοι καραγκιοζοπαίχτες καλούνται στο εξωτερικό και παίζουν σε διαφορετικό κοινό, γεγονός που διευρύνει τόσο τις οπτικές αλλά και δημιουργεί όσμωση με άλλες μορφές τέχνης.
Συνήθεις σεναριακές αδυναμίες
Α. Η απώλεια της ταξικότητας του Καραγκιόζη
Ήδη από την εποχή του Καραγκιόζη Αστροναύτη υποδηλώνεται μια σύγχυση στο περιεχόμενο των σεναρίων. Ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι συχνά συμμετέχουν και γνωστοί Καραγκιοζοπαίχτες σε εκδηλώσεις όπως της Αποστολικής Διακονίας της Ελλάδας[18], ή της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας (Γκάζι Μάρτιος 2004[19]»
Β. Η αισθητική κακοποίηση (δυσαναλογίες, πρόχειρο σενάριο)
Παράδειγμα: Ο καραγκιοζοπαίχτης Βγάζει και τα τρία παιδιά του Καραγκιόζη (ΚΟΛΛΗΤΗΡΙ, ΜΠΙΡΙΚΟΚΟΣ, ΚΟΠΡΙΤΗΣ) αλλά δεν μπορεί τα τα χειριστεί στο σενάριο. Άλλο παράδειγμα: Να μπαίνουν οι φιγούρες ξεκάρφωτα, χωρίς πλοκή
Γ. Η παραμόρφωση των χαρακτήρων (παραβίαση των χαρακτήρων)
Αυτό συμβαίνει όταν ο καραγκιοζοπαίχτης προσπαθεί να βγάλει γέλιο με ατάκες της καρπαζιάς, για παιδιά. Συχνά δεν κρατάει τον χαρακτήρα του Χατζηαβάτη, του Σταύρακα και του Νιόνιου
Δ. Παραβίαση του ρόλου της μουσικής-το κασετόφωνο-τα play back
Συχνά ο καραγκιοζοπαίχτης δεν εισάγει τις φιγούρες με τη μουσική τους. Κάνει αποκλειστική χρήση του κασετοφώνου για τη μουσική κάλυψη και δεν έχει ζωντανή μουσική. Τέλος, εντελώς απαράδεκτη είναι η χρήση play-back σε παραστάσεις, οπότε ο καραγκιοζοπαίχτης κουνάει απλά τις φιγούρες.
Η ανάγκη μικρών συνεκτικών έργων
Η μείωση της διάρκειας των έργων του Θεάτρου Σκιών παρατηρήθηκε έντονα μεταπολεμικά. Τα έργα του Καραγκιόζη μπορούσαν να χωρούν ακόμη και σε δισκάκια 45 στροφών[20]. Η εμπειρία λέει ότι είναι δυνατό να υπάρξουν σωστά σενάρια μικρής διάρκειας της μισής ώρας και των σαράντα λεπτών. Ωστόσο, πρέπει να αποτελεί βασική επιδίωξη του καραγκιοζοπαίχτη να παίζει έργα μεγαλύτερης διάρκειας από τα σημερινά, αλλά αυτό μόνο αν το έργο είναι ενδιαφέρον για το κοινό και όχι βαρετό.
Θέατρο Σκιών ή Καραγκιόζης;
Φαληρέας: Ε, όχι. Είχα ένα μαγαζί τότε στο Κολωνάκι, τα έπαιρνα και τα πούλαγα, όπως έχω κάνει και εκθέσεις φιγούρας για τον Καραγκιόζη εκεί. Εκεί που διαφέρει ο καραγκιοζοπαίχτης Γιάννης Βουλτσίδης, είναι ότι δεν προσκολλάται στις φιγούρες, προχωράει πιο μέσα και αυτό είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον. (συνέντευξη στο ράδιο "Χρόνος", 15.7.2004)
Η ανάπτυξη έργων που να είναι του Θεάτρου Σκιών πέρα από τον καθιερωμένο Καραγκιόζη είναι ένας σαφής και συγκεκριμένος κλάδος που δεν θα πρέπει να κατακρίνεται ή να απορρίπτεται. Όπως ακριβώς δεν μπορεί να ονομαστεί «ρεμπέτικο» ένα τραγούδι που γράφεται σήμερα, το ίδιο κατ’ αναλογία πρέπει να θεωρούμε ότι συμβαίνει και με ένα νέο έργο Καραγκιόζη. Αυτό δίνει σημαντικά πεδία ελευθερίας στη συγγραφή νέων σεναρίων, που ενδεχομένως να χρησιμοποιούσαν νέα εφέ, τεχνικές, μικτά θεατρικά είδη κλπ.
Το περιεχόμενο για σύγχρονη σεναριογραφία του Καραγκιόζη
Ο καραγκιοζοπαίχτης Άθως Δανέλλης δίνει την άποψή του για ένα σαφές περίγραμμα του σημερινού σεναρίου:
Εάν δεν είναι πολιτικοποιημένος ο Καραγκιόζης είναι άνοστος. Πρέπει ναι είναι σύγχρονος, να είναι επίκαιρος. Ο κόσμος απομακρύνθηκε από τον Καραγκιόζη και δεν ξέρει το σύγχρονο πρόσωπό του. Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος, εάν δεν σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος. Η παράδοση δεν είναι νεκρή, μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό. Ο Καραγκιόζης όπως λέω είναι σαν το ποτάμι, δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία, γιατί είναι αντιεξουσιαστής. Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία, θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα καυτηριάσει, αυτά θα σχολιάσει, για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει. Ο Καραγκιόζης είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή. Ο Καραγκιόζης χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους. Σαν λαϊκό θέατρο σαφώς αριστερός.
Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη δυναμική, είναι στοιχείο δημοκρατικό, η επανάσταση, η ανατροπή, η υπέρβαση ο σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης. Είναι αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια.. (¨Αθως Δανέλλης ΕΠΟΧΗ 28-11-2003).
Παρόμοια άποψη για τη θεματολογία του Καραγκιόζη διατυπώνει και ο Ευγένιος Σπαθάρης[21].
Ο Καραγκιόζης στην εκπαίδευση
Η διείσδυση του Καραγκιόζη στην εκπαίδευση είναι έντονη και έχει αποδεδειγμένα παιδαγωγικά αποτελέσματα. Ωστόσο, λείπει ακόμη η αναγνώριση του και η συστηματική είσοδος του στο σχολείο, από το Υπουργείο Παιδείας. Ας καταγράψουμε μερικές περιπτώσεις Καραγκιόζη στην εκπαιδευτική διαδικασία:
· Με το Θέατρο Σκιών ασχολείται σχεδόν το σύνολο των ΑΕΙ που έχουν παιδαγωγικά τμήματα (όπως το Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Διδάσκων: Η. Καρασαββίδης).
· Υπάρχει σημαντικό ενδιαφέρον από το εξωτερικό για το Ελληνικό Θέατρο Σκιών. Το 1969 απεσταλμένοι από το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ ήρθαν και μαγνητοφώνησαν παραστάσεις του Ευάγγελος Κορφιάτης (Βάγγος) και πήραν πολλές φωτογραφίες. δημιουργώντας υλικό για έρευνα στο ομώνυμο Πανεπιστήμιο.
· Βέβαια, στην εκπαιδευτική διαδικασία πρέπει να εξαρθεί η ύπαρξη, με πρωτοβουλία του Δήμου Αμαρουσίου, από το Γενάρη του 1996, στο νεοκλασικό κτίριο της πλατείας Κασταλίας του Σπαθάρειου Μουσείου Θεάτρου Σκιών. Υπάρχουν και άλλα μικρότερα τοπικά μουσεία σχετικά με τον Καραγκιόζη.
· Σποραδικά εμφανίζονται τοπικές εκπαιδευτικές εκδηλώσεις σε διάφορες περιοχές για τον Καραγκιόζη[26]
«Εγκλωβισμένοι στα διαμερίσματα και στο λογοκρατικό πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας που είχε εξοβελίσει τη φαντασία και την ανάγκη τους για αμφισβήτηση και ανατρεπτικότητα, στερήθηκαν το δικαίωμα να επικοινωνήσουν και να γευτούν το λαϊκό λόγο. Έχασαν την ελευθερία τους, σπάζοντας την κοινωνική συμβατικότητα.»
Αλλά και για το περιεχόμενο:
«Ωστόσο πλανιέται η σκιά του διδακτισμού που μπορεί να μεταμορφώσει τον Καραγκιόζη στις σχολικές παραστάσεις σ’ έναν άνευρο διανοούμενο, ή σ’ έναν ιεροκήρυκα ή πολιτευτή που βγάζει σχοινοτενείς λόγους επί παντός επιστητού. Τότε όμως χάνεται η μαγεία της λαϊκής τέχνης και θυμίζει τηλεοπτικό πάνελ»
Επισημαίνει ο Ευάγγελος Αυδίκος, αν. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 19.11.2004)
Η ανάγκη για θεατρική παιδεία στο Θέατρο Σκιών
Είναι αναμφισβήτητο ότι όπως λειτουργεί μέχρι σήμερα ο θεσμός της μαθητείας στο Θέατρο Σκιών, ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης είναι φορέας μιας μακρόχρονης παράδοσης, την οποία ο ίδιος αναδημιουργεί συγχρόνως με τρόπο προφορικό. Ο Καραγκιόζης δε γράφεται, «λέγεται». Είναι τέχνη χωρίς θεωρία. Ο Σωτήρης Σπαθάρης έλεγε χαρακτηριστικά:
«Ούτε εγώ, ούτε κανένας καραγκιοζοπαίχτης διαβάζει. Τις παραστάσεις τις ξέρουμε απόξω, όπως οι παραμυθάδες ξέρουνε τα παραμύθια τους. Δύο παραστάσεις του ίδιου έργου μπορεί να έχουν διαφορετικά λόγια και καλαμπούρια, αλλά το νόημα μένει το ίδιο. Άσε που πώς θα παίζαμε διαβαστά την παράσταση, που όλοι οι παλιοί καραγκιοζοπαίχτες είμαστε αγράμματοι, μόλις που ξέρουμε να βάζουμε την υπογραφή μας.»
Επίσης είναι αναμφισβήτητο ότι σήμερα ένας αμόρφωτος καραγκιοζοπαίχτης δεν μπορεί να σταθεί.
Πάγιο αίτημα είναι η δημιουργία Εθνικής σκηνής Θεάτρου Σκιών, για να διατηρηθεί και να αναπτυχθεί η τόσο σπουδαία τέχνη του Καραγκιόζη.
"Το Κράτος είχε πάντα μια φοβία με τον Καραγκιόζη γιατί είναι ανατρεπτικός, έχει κάτι το αναρχικό", σημειώνει ο καραγκιοζοπαίχτης Άθως Δανέλλης τονίζοντας ότι το μεγάλο πρόβλημα είναι πως δεν υπάρχουν μόνιμα θέατρα που να παίζουν Καραγκιόζη. Και συνεχίζει:
«Δεν υπάρχουν μόνιμα Θέατρα Σκιών στην Ελλάδα και πολύ λίγοι είναι εκείνοι που ασχολούνται επαγγελματικά με το αντικείμενο. Αυτό είναι αναμενόμενο καθώς καμία σχολή Θεάτρου δεν διδάσκει μαθήματα Θεάτρου Σκιών. Κάτι τέτοιο όμως είναι λυπηρό και θα έπρεπε να αλλάξει, ώστε να μη χαθεί η παράδοση του Καραγκιόζη που έχει μεγαλώσει γενεές στο παρελθόν και μπορεί να το κάνει και στο μέλλον», επισημαίνει ο κ. Δανέλλης.
Νέα θεματολογία, σεναριογραφία
Η αναζήτηση σύγχρονων πεδίων για τη συγγραφή νέων σεναρίων Καραγκιόζη, σε μεγάλο βαθμό είναι για οικολογικά-περιβαλλοντικά θέματα. Μια καταγραφή ακολουθεί:
4. Kαραγκιοζης γεωπονος και το Kολητηρι βιολογος (fame story), Κ Μυτιληναίου, Kείμενο της παρουσίασης στο 1ο Γυμνάσιο Βάρης
Επίσης, νέα έργα έχουν γραφτεί για διάφορα επίκαιρα ζητήματα, ή με αφορμή τον κύκλο του χρόνου:
3. «Τα Χριστούγεννα του Καραγκιόζη», Φεβρωνία Διαμαντοπούλου, Το κείμενο από παράσταση μαθητών 9ου Γυμνασίου Καλαμαριάς.
4. «Καραγκιόζης», Ρωξάνη Λαμπρούση, Χρύσα Κατσούγκρη, Αλεξάνδρα Τσέβη, Πόπη Μαννασάκη, Στοιχεία με αφορμή ένα πρόγραμμα Αγ. Υγείας
5. Γιάννη Νταγιάκου, ΣΤΟ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ ΤΟΥ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ 1896
Ευχαριστώ για την προσοχή σας
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Βιβλία για τον Καραγκιόζη
Η καταγραφή που ακολουθεί δεν διεκδικεί πληρότητα. Είναι ενδεικτική για το χαρακτήρα της ελληνικής βιβλιογραφίας για τον Καραγκιόζη.
4. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΙΧΟΠΟΥΛΟΣ, Πέντε κωμωδίες και δύο ηρωικά, Ερμείας, Αθήνα 1972, σελ. 327 (Ο Μεγαλέξανδρος και το καταραμένο φίδι, Το καφενεδάκι του Καραγκιόζη, Αστραπόγιαννος και Λαμπέτης, Ο Καραγκιόζης πνευματιστής, Δολλάρια στο δρόμο, Ο καπετάν Μαυροδήμος, Το στοιχειωμένο δέντρο)
5. ΑΠ. και ΑΡ. ΓΙΑΓΙΑΝΝΟΣ, Ι. ΔΙΓΚΛΗΣ (επιμέλεια), Ο κόσμος του Καραγκιόζη
6. Ερμής, Αθήνα, τόμος Α΄/Φιγούρες (1976), τόμος Β΄/Σκηνικά (1977), σελ.312+252
7. Απομνημονεύματα Σ. Σπαθάρη και η τέχνη του Καραγκιόζη, Πέργαμος, Αθήνα 1960, σελ. 227
8. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΜΥΣΤΑΚΙΔΟΥ, Το θέατρο σκιών στην Ελλάδα και στην Τουρκία
9. Ερμής, Αθήνα 1982, σελ. 310
10. ΘΟΔΩΡΟΣ ΧΑΤΖΗΠΑΝΤΑΖΗΣ, Η εισβολή του Καραγκιόζη στην Αθήνα του 1890, Στιγμή, Αθήνα 1984, σελ. 112 Η μικρή αυτή μονογραφία (πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ο Πολίτης, το 1982)
11. ΒΑΛΤΕΡ ΠΟΥΧΝΕΡ, Οι βαλκανικές διαστάσεις του Καραγκιόζη, Στιγμή, Αθήνα 1985, σελ. 109[30]
12. ΓΡΗΓΟΡΗΣ Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ, Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη, Στιγμή, Αθήνα 1984, σελ. 79 πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ο Πολίτης το 1976,
13. ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΙΟΥΡΤΣΑΚΗΣ, Προφορική παράδοση και ομαδική δημιουργία
Το παράδειγμα του Καραγκιόζη, Κέδρος, Αθήνα 1983, σελ. 319
14. ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΙΟΥΡΤΣΑΚΗΣ, Καρναβάλι και Καραγκιόζης - Οι ρίζες και οι μεταμορφώσεις του λαϊκού γέλιου, Κέδρος, Αθήνα 1985, σελ. 575[31]
15. Γιάννης Σολδάτος Ο Καραγκιόζης των Σπαθάρηδων: κωμωδίες και φιγούρες του Σωτήρη και Ευγένιου Σπαθάρη, Νεφέλη, Αθήνα 1979). Περιέχει συμπυκνωμένα κείμενα πέντε κωμωδιών, καθώς και σύντομες περιλήψεις άλλων οκτώ δραματικών και ηρωικών έργων.
16. Πετρής, Γιώργος Ο καραγκιόζης , Αθήνα : Εκδόσεις Γνώση, 1986. -- 264 σ.
17. Αρετή Μόλλα-Γιοβάνου, Ο καραγκιοζοπαίχτης ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΟΛΛΑΣ, Κέδρος, 1981, 174 σ.
18. Μιχάλη Ιερωνυμίδη "Ο αθηναϊκός καραγκιόζης του Αντώνη Μόλλα", εκδόσεις "Χρήστου Δαρδανού" και το αρχείο "Ελληνικού Θεάτρου Σκιών"
21. Σκούρτης, Γιώργος, Ο Καραγκιόζης Καραγκιόζης, Εκδοση: 1/1/1983, Σελίδες: 183
22. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΑΣΕΤΙΛΙΝΗΣ, Κέδρος[32]
23. Β. Χριστόπουλος, βιογραφία του πατρινού καραγκιοζοπαίχτη Ανέστη Βακάλογλου, γνωστού με το ψευδώνυμο Ορέστης, βασισμένη σε συζητήσεις μαζί του, 1999.
Η Εξάπλωση του Καραγκιόζη ευνοήθηκε από τις πόλεις και τις μεγάλες πληθυσμιακές συγκεντρώσεις. Πριν το σχηματισμό των σύγχρονων κρατών, οι πολυεθνικές κοινωνίες των τότε πόλεων δεν ήταν απλά η κρίσιμη μάζα για να υπάρχει κοινό, αλλά και διευκόλυναν τη μεταδοτικότητα του Θεάτρου Σκιών από πόλη σε πόλη. Όσο μετασχηματίζονταν οι πόλεις και η επιρροή τους στην ενδοχώρα τόσο και οι συνθήκες ευνοούσαν το νέο λαϊκό θέαμα. Έτσι δεν θα ήταν παράξενο αν πράγματι επιβεβαιωνόταν ότι στην Ελλάδα το Θέατρο Σκιών πρωτοπαίχτηκε στην αυλή του Αλή Πασά από κάποιον Εβραίο ονόματι Ιάκωβο, ή ότι πρωτοήρθε από την βαλκανική χερσόνησο. Έχουμε κάποιες γραπτές μαρτυρίες πως παιζότανε στην πίσω αυλή του Αλί Πασά στα Γιάννενα από καραγκιοζοπαίχτη που λεγόταν Ιάκωβος, εβραϊκής καταγωγής. Οι καραγκιοζοπαίχτες της εποχής ήταν πολύγλωσσοι, έπαιζαν στα τουρκικά, στα αρβανίτικα, εβραϊκά, ελληνικά. Ο Καραγκιόζης σιγά σιγά ταξιδεύει, φτάνει στις περιοχές της Στερεάς Ελλάδας για να καταλήξει στα τέλη του 1800 στη Πάτρα όπου θα τον γνωρίσει ο Δημήτρης Σαρδούνης, ψάλτης στις εκκλησίες των Πατρών, ο οποίος αγάπησε τον καραγκιόζη, τον πήρε στην παλιά του μορφή, τον εξευγένισε. Στα 1841 στο ΝΑΥΠΛΙΟ στην εφημερίδα της εποχής, γίνεται λόγος για τον Καραγκιόζη. Ο Γιάννης Μπράχαλης έπαιζε σε τον τούρκικο Καραγκιόζη σε συνοικιακά καφενεία στην Αθήνα και ο πατρινός Μίμαρος μελέτησε την τέχνη του Μπράχαλη. Στην Αθήνα, αναφέρεται παράσταση Καραγκιόζη στα 1852 σε συνοικία της Πλάκας. Αλλά, η Πάτρα είναι η Μητρόπολη του Καραγκιόζη στην Ελλάδα και αυτός που τον εξελλήνισε ήταν ο ψάλτης Δημήτρης Σαρδούνης ή Μίμαρος, ο οποίος και μετέτρεψε το θέαμα σε οικογενειακό θέατρο (1890).
Προσαρμογή των σεναρίων για μικτό Ελληνικό κοινό
Μεγάλος μάστορας και μίμος ο ... Μίμαρος, χτενίζει από τα αισχρά λόγια και άσεμνες εκφράσεις και κινήσεις τον Καραγκιόζη, και σιγά - σιγά του δίνει τη φόρμα που βλέπουμε και σήμερα. Με τον καιρό, γίνεται πια ΣΑΤΙΡΙΚΟ Θέατρο. Xρησιμοποιώντας την παλιά εξουσία (Πασά, Βεζυροπούλα, Βεζύρη, Βεληγκέκα), βάζει πρόσωπα που δεν υπήρχαν στο Τούρκικο Θέατρο Σκιών και σατιρίζει την καινούργια εξουσία. Η σάτιρα αντλεί από το χάσμα μεταξύ των λίγων πλουσίων και των πολλών φτωχών, αγροτικής προέλευσης από πολλά μέρη του νεοσύστατου κράτους, που κυριολεκτικά πεινάνε. Στο νέο αστικό περιβάλλον προσπαθούν να τα φέρουν βόλτα και οι κατεργαριές του Καραγκιόζη τους εκφράζουν. Ο Καραγκιόζης είναι ανατρεπτικός και αντιεξουσιαστής.
Συνεχιστές, βοηθοί και μαθητές του έργου του υπήρξαν ο Γ.Ρούλιας, ο Μ.Χριστοδούλου και ο Θ.Θεοδωρέλλος. Ο τελευταίος μάλιστα υπήρξε και ο δάσκαλος του Σωτήρη Σπαθάρη, πατέρα του Ευγένιου Σπαθάρη. Ο Ευγένιος, ο αρχιτέκτονας που παράτησε τις σπουδές του για να γίνει καραγκιοζοπαίχτης, τελικά συνέβαλε στο να εδραιωθεί το θέατρο σκιών του Καραγκιόζη στην Ελλάδα.
Η Προσαρμογή των χαρακτήρων-Νέες φιγούρες-νέες πραγματικότητες
Ας παρακολουθήσουμε τις βασικές αλλαγές:
Ο Καραγκιόζης είχε πάντοτε τον ίδιο χαρακτήρα. Ποτέ δεν αλλαξοπίστησε, ποτέ δεν υποτάχτηκε. Μένει πάντα Έλληνας. Συστήνεται: «Καραγκιόζης Καραγκιοζόπουλος, ο γιος της μάνας μου, ο γιος του πατέρα μου, του Κυρίου δεηθώμεν και ανταλαμάν αλληλούια». Ο Μίμαρος Του βάζει κάποια ελληνικά χαραχτηριστικά, και τον κάνει οικογενειάρχη της συμφοράς. Βάζει το Κολλητήρι τον πρώτο γιο του Καραγκιόζη - αργότερα βγήκαν και οι άλλοι 2 γιοι του από τον Μανωλόπουλο (ο Μιρικόγκος και ο Κοπρίτης). Έτσι μπόρεσε το Θέατρο Σκιών να επεκταθεί και στα παιδιά και στις γυναίκες.
Ο Σταύρακας είναι ο ψευτόμαγκας, το ψευτοκουτσαβάκι, βγαλμένος από την αθηναϊκή ζωή του 1900. Στα 1905 ο Γιάννης Μώρος που ήταν χρόνια καραγκιοζοπαίχτης στον Πειραιά έπλασε τη φιγούρα του Σταύρακα και την έβγαλε στο μπερντέ σα μια μορφή ψευτοπαλληκαρά κουτσαβάκη της ταβέρνας εκείνου του καιρού, που γυρνούσε Αθήνα και Πειραιά. Το πρώτο τραγούδι του Σταύρακα ήταν:
«Στης Σύρας τις ανηφοριές μου δώσανε δύο μαχαιριές.
Δύο μαχαιριές μου δώσανε για σένα με πληγώσανε.»
Τη φιγούρα του Ομορφονιού την έβγαλε πρώτος στο πανί ο Αντώνης Παπούλιας ή Μόλλας, μαθητής του Ρούλια. Είναι ο τύπος του λιγόψυχου Αθηναίου βουτυρομπεμπέ κι όταν ο Καραγκιόζης τον φοβερίσει ή του δώσει καμιά καρπαζιά, φωνάζει τη μαμά του, ζητά βοήθεια και λιγοθυμάει.
Ο καραγκιοζοπαίχτης Γιάννης Ρούλιας έβγαλε τον μπαρμπα-Γιώργο για πρώτη φορά στο πανί ακριβώς μετά τον πόλεμο του 1897. Η εμφάνισή του έγινε με μεγάλη ευχαρίστηση δεκτή από το κοινό, γιατί ο μπαρμπα-Γιώργης, ως λεβέντης Έλληνας, έδερνε και νικούσε το βάρβαρο και ασύδοτο σωματοφύλακα των πασάδων, το Βεληγκέκα, που ήταν ο τύραννος των Ελλήνων. Υπάρχει ευθεία σύνδεση της ιστορικής μορφής του τρομερού Βεληγκέκα, στρατηγού του Αλή Πασά, με τον Βεληγκέκα του Θεάτρου Σκιών, τον σωματοφύλακα του Πασά, που δέρνει τους πάντες. Τον αληθινό Βεληγκέκα σκότωσε ο Κατσαντώνης εκατό χρόνια πριν στα Άγραφα, αυτή την ιστορικά ελεύθερη και ανυπότακτη περιοχή της Ελλάδας. Ο Μπαρμπα-Γιώργος αντιπροσωπεύει ότι πιο ελεύθερο και καθαρόαιμο ελληνικό υπήρχε τότε στην κλεφτουριά, και είναι η μόνη φιγούρα που μπορεί και δέρνει τον Βελιγκέκα. Ο καραγκιοζοπαίχτης Γιάννης Ρούλιας με τον Μπαρμπα-Γιώργο χτύπησε διάνα στην ελληνική ψυχή της τότε πόλης.
Τη φιγούρα του Νιόνιου την έπλασε ο μεγάλος Πατρινός καραγκιοζοπαίχτης Μίμαρος ή Δημήτρης Σαρδούνης. Και συνδέεται με την ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα. Ο σιορ Διονύσιος ή Νιόνιος, φτωχαδάκι και ψωροευγενής, μπαίνει με τραγούδια στη σκηνή που είναι σχετικά με το αγαπημένο του Τζάντε:
«Ωραία που, ωραία που ’ναι η Ζάκυνθος, να ‘τανε πιο μεγάλη,
πόχει τα σπίτια τα ψηλά, κάτου στο περιγιάλι».
Ο Πεπόνιας Χαλίλ εφέντης είναι αξιωματικός, υπάλληλος του Σαραγιού. Είναι χοντρός, δειλός και παίζει το ρόλο του αστυνόμου. Τον έπλασε ο Αντώνης Παπούλιας ή Μόλλας στις συνθήκες της νέας Αθήνας. Παριστάνει το γενναίο και παρουσιάζεται στον Βεζύρη αλαφιασμένος λέγοντας:
«Θρίαμβος! Ναι, θρίαμβος. Νίκη, νίκη!…Βεζυράκο μου!»
Η φιγούρα του Εβραίου και τα τραγούδια του είναι επινόηση του Γιάννη Πρεβεζάνου. Ο Εβραίος ή Σολωμός (όχι Σολομών)Λέγεται Σολωμός Δανέλια και το τραγούδι του μέχρι σήμερα είναι το ίδιο:
Βίζο-βίζο-βίζο, όντε λακαβίζο Οσπερλέμος ζα
Βίζο-βίζο-βίζο, γιουναίκα να κερδίζω. Οσπερλέμος…
Αργότερα, δημιουργήθηκε και ο Μανωλιός ο Κρητικός.
Ο Καραγκιοζοπαίχτης και ο Θίασος του
Στην Ελλάδα του 19ου αι., μαζί με τον "εξευρωπαϊσμό" και την "προσκόλληση στη Δύση", έχει επιβληθεί και η δυτική τέχνη. Ολόκληρη η ελληνική παράδοση χαρακτηρίζεται "ανατολική" και εξοβελίζεται. Η εκκλησία, η "καλή κοινωνία" και η οικογένεια του συγκρούονται με τον Καραγκιόζη. Το γενικότερο κλίμα των εξουσιών ήταν εχθρικό απέναντι στους καραγκιοζοπαίχτες, όπως ήταν και εχθρικό απέναντι στα λαϊκά δρώμενα της αποκριάς.
Τα κλασσικά μαντράκια, με τον κισσό και το αγιόκλημα, ήταν ο xώρος που ξεκίνησαν οι μεγαλύτεροι καραγκιοζοπαίκτες. Αυτό όμως ήταν …πολυτέλεια. Χωρίς άλλο, όλες αυτές οι δουλειές είναι φύσει αδύνατο να γίνουν την ίδια στιγμή από έναν άνθρωπο –όταν τουλάχιστον η παράσταση απαιτεί τη σύγχρονη παρουσία πολλών προσώπων στο πανί. Γι’ αυτό, ο καραγκιοζοπαίχτης χρειάζεται έναν ή περισσότερους βοηθούς, οι οποίοι κρατούν τις ακίνητες ή κινούν τις παραπανίσιες φιγούρες, παράγουν διάφορα ηχητικά «εφέ» (π.χ. το θόρυβο μιας καρπαζιάς ή τις βροντές μιας καταιγίδας, τις αλλαγές στο φωτισμό κτλ. ) και γενικά κάνουν κάθε αναγκαία δουλειά –χωρίς όμως να «παίζουν» κανένα πρόσωπο. Εξάλλου, στα χρόνια της ακμής του Καραγκιόζη, όλοι οι επαγγελματίες είχαν τους οργανοπαίχτες τους- τη μικρή ορχήστρα που έπαιζε στα διαλείμματα, στους προλόγους, αλλά και στη διάρκεια του έργου, όταν χόρευαν ή τραγουδούσαν οι χάρτινοι «ηθοποιοί» -καθώς και τον ειδικό τραγουδιστή τους…»
Η απόκτηση «μάντρας» δεν ήταν εύκολη υπόθεση και οι περισσότεροι Καραγκιοζοπαίχτες ήταν περιπλανώμενοι, με το μπουλούκι τους. Υπάρχει ευθύς παραλληλισμός με τους απτάληδες, τους περιπλανώμενους ελεύθερους τεχνίτες της Μικράς Ασίας, που συνήθως ήταν και κρυπτοχριστιανοί, ή ακόμη και με τους ασίκηδες, τους περιπλανώμενους τροβαδούρους του ισλαμικού κόσμου. Οι Καραγκιοζοπαίχτες μετέδιδαν ελευθερία και ελληνισμό. Και όλα δείχνουν ότι οι περισσότεροι θα πρέπει να είχαν κάποιας μορφής αυτοσυνείδηση για την αποστολή τους, τουλάχιστον οι Μϊμαρος, Μόλλας, Ευγένιος Σπαθάρης, όπως προκύπτει από τη ζωή τους. Ίσως γι’ αυτό οι περισσότεροι καραγκιοζοπαίχτες μιλάνε για ένα «μικρόβιο» που τους κόλλησε. Το ίδιο συμβαίνει σήμερα και με τον καθέναν από εμάς που ασχολούμαστε με τον Καραγκιόζη.
Η μεταπολεμική γενιά
Η πιο γόνιμη περίοδος που ανθεί το Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο Σκιών, είναι από το 1915 μέχρι το 1950 όπου στην περίοδο αυτή, δημιουργούνται τα περισσότερα έργα, απ` αυτά που παίζονται και σήμερα, και γεννιούνται οι μεγαλύτεροι καραγκιοζοπαίκτες.
η τέχνη του Καραγκιόζη πέρασε στη φάση της παρακμής της, ύστερα από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο[1]. Και η παρακμή επηρέασε πρώτα-πρώτα τις ίδιες τις σχέσεις μεταξύ των καραγκιοζοπαιχτών:
«Οι νέοι να προσέξουν τις προχειρότητες. Να μην χτυπιόνται πισώπλατα. Παλιά η επαγγελματική διάκριση στηρίζονταν στην ευγενή άμιλλα. Σήμερα είναι «ο θάνατός σου η ζωή μου». Όλα στο βωμό της δόξας και του χρήματος» λέει ο Ευγένιος Σπαθάρης.
Καραγκιόζης και γειτονιά
Από άκρη σε άκρη στην μεταπολεμική Ελλάδα, σε όλες τις πόλεις, για μια δεκαετία η πιτσιρικαρία το είχε για μεγάλη μαγκιά και χαρά να στήνει «μπερντέ». Όπως έγινε με την αλάνα της γειτονιάς και το ποδόσφαιρο, έτσι και έγινε με τον Καραγκιόζη. Θυμάται ο εκδότης του ΑΝΤΙ κ. Παπουτσάκης:
«Η δική μου ανάμνηση από Καραγκιόζη φυσικά είναι όταν, ήμουν πολύ μικρός, στα Χανιά που ζούσα τότε, ήταν δύο αδέλφια λίγο πιο μεγάλα από εμένα και έφτιαχναν Καραγκιόζη. Κι εκεί κοντά τους έμαθα κι εγώ να φτιάχνω φιγούρες Καραγκιόζη και φτιάξαμε κι ένα έργο, «Ο Χατζηαβάτης ΕΟΚίτης», τι σημαίνει αυτό; ΕΟΚ Εθνική Οργάνωση Κρήτης σημαίνει, ήταν η δεξιά αντιστασιακή οργάνωση στην Κρήτη και επειδή υπήρχε τότε όλη εκείνη η αντιπαλότητα του ΕΑΜ με την ΕΟΚ, φτιάξαμε κι εμείς ένα έργο «Ο Χατζηαβάτης ΕΟΚίτης» και το παίζαμε. Είχαμε φτιάξει τον μπερντέ με ένα σεντόνι που μου είχε δώσει η μάνα μου σε ένα δωμάτιο, είχαμε κόψει φιγούρες και δώσαμε αυτή την παράσταση 2-3 φορές. Μαζεύτηκαν οι πιτσιρικάδες της εποχής κλπ.» (συνέντευξη στο ράδιο "Χρόνος", Κομοτηνή, 15.7.2004)
Τα εκμοντερνισμένα μεταπολεμικά σενάρια
Η αλλαγή της σχέσης με το χωριό, η απόφαση αστικοποίησης ή μετανάστευσης, και η ήττα του αντάρτικου του βουνού επέφεραν μεγάλο πλήγμα στην θεματολογία του Καραγκιόζη. Η εποχή της αθωότητας είχε περάσει ανεπιστρεπτί. Οι Καραγκιοζοπαίκτες κατέφυγαν στα παλιά κλασσικά έργα ή έγραψαν νέα σύγχρονα, δικά τους. Τα μυαλά, οι δυνατότητες και οι ορίζοντες άνοιξαν για τους νεοέλληνες. Οι μεγάλοι δεν έμοιαζαν πια με τον Νιόνιο, το Σταύρακα, τον Μπαρμπαγιώργο. Ο Μεγαλέξαντρος και ο ήρως Κατσαντώνης ή ο Καπετάν Γκρής έγιναν βαρετά και κουραστικά έργα. Οι δυνατότητες κοινωνικής και επαγγελματικής κινητικότητας της νέας εποχής άλλαξαν τις κοινωνικές αντιλήψεις. Τα παιδιά έμειναν μόνο. Και εκεί προσανατολίστηκε το Θέατρο Σκιών.
Η ηλικιακή και θεματολογική αναπροσαρμογή του Καραγκιόζη
Τα παιδιά ταυτίζονταν πάντα με τα παιδιά του Καραγκιόζη. Πάντα τους άρεσαν οι καρπαζιές και τα λογοπαίγνια. Έτσι το ηρωϊκό και δραματικό ρεπερτόριο υποχώρησε, τα έργα μίκρυναν αφού είχαν όλο και απλούστερη πλοκή, οι «περιττές» φιγούρες χάνονταν σιγά-σιγά.
Σήμερα, οι παραστάσεις έχουν περιοριστεί σε πρωινές σκηνές της Κυριακής πρωί. Ο Καραγκιόζης έχει στραφεί στο παιδικό κοινό. Ενώ ήταν θέατρο ενηλίκων. Είναι όμως βέβαιο ότι το ενδιαφέρον των μεγάλων δεν έχει πάψει να υπάρχει.
Κινηματογράφος: Ο μεγάλος ανταγωνιστής του Θεάτρου.
Το πλήγμα στις σκηνές του Καραγκιόζη από τον κινηματογράφο ήταν ανεπανόρθωτο. Οι καραγκιοζοπαίχτες δεν ήταν σε θέση να εκσυγχρονίσουν τις μάντρες τους. Η νέα τεχνολογία δεν μπήκε στο μπερντέ. Ωστόσο, υπήρξαν κατά τη δεκαετία του ’80 σαφείς ενδείξεις ενός αυξανόμενου ενδιαφέροντος για τον Καραγκιόζη. Αυτό φάνηκε τόσο στον κινηματογράφο και στο θέατρο όσο και στο βιβλίο.
Ο Καραγκιόζης στον κινηματογράφο
Ακολουθεί μια πρώτη καταγραφή των ταινιών που σχετίστηκαν με τον Καραγκιόζη:
- Ταινία μεγάλου μήκους, 1991, Ο ΔΡΑΠΕΤΗΣ, Σκηνοθεσία, Λευτέρης Ξανθόπουλος[2]
- Ταινία του Γιάννη Σμαραγδή «Θεόφιλος», όπου ο καραγκιοζοπαίκτης Σταμάτης Γενεράλης, γνωστός ως «Στάμος» συμμετέχει στην αναπαράσταση της σκηνής που ο Aλή Πασάς τσακίζει το πόδι του Kατσαντώνη.
- Ντοκυμαντέρ, 2005, ΤΟ ΠΗΔΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΤΣΑΝΤΩΝΗ ΚΑΙ Ο ΜΠΑΡΜΠΑ ΛΑΜΠΡΟΣ, Σκηνοθεσία Γιώργος Κολόζης[3]
- Ντοκιμαντέρ του Γιάννη Σολδάτου «Ένας άνθρωπος παντός καιρού», για το Θανάση Βέγγο, όπου παίζει και ο Ευγένιος Σπαθάρης[4]
- Στην έκθεση "Ελληνικό θέατρο Σκιών: Φιγούρες από Φως και Ιστορία", στα πλαίσια των εκδηλώσεων για την Πολιτιστική Ολυμπιάδα, σε συνεργασία με το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Μάρτιος 2004, παίχτηκαν δυο ταινίες. Η πρώτη είναι περισσότερο ένα ντοκιμαντέρ με περιγραφές και διηγήσεις παλαιών και νεότερων καραγκιοζοπαιχτών, ενώ στη δεύτερη η δεύτερη μέσα από ένα πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό παρουσιάζει τους "μάστορες" του θεάτρου σκιών καθώς σπάνιες φιγούρες.
Ο Καραγκιόζης στο Θέατρο
«Το θέατρο Σκιών έβαλε τα θεμέλια του Ελληνικού Θεάτρου των τελευταίων χρόνων. Μεγάλοι ηθοποιοί όπως ο Γκιωνάκης, ο Βέγγος και ο Λογοθετήδης παρουσίασαν με φιλμικό τρόπο ένα αρχέτυπο από το θέατρο Σκιών», διαπιστώνει ο Δήμος Αβδελιώδης, Καλλιτεχνικός Διευθυντής του ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ Βόρειου Αιγαίου στη συνέντευξη Τύπου που πραγματοποιήθηκε στο Δήμο Χίου, στις 29/07/2004
Οι σημαντικότερες σχετικές θεατρικές παραστάσεις είναι:
- Κάρολος Κουν Θέατρο Τέχνης «Ο καραγκιόζης παρολίγο βεζίρης», (που ανεβάστηκε και από τη θεατρική ομάδα «ΠΑΡΑΒΑΣΗ»
- ΘΕΑΤΡΟ ΣΦΕΝΔΟΝΗ, «ΛΙΓΑ ΑΠ' ΟΛΑ», του Αντώνη Μόλλα, με την ΑΝΝΑ ΚΟΚΚΙΝΟΥ στο ρόλο του Καραγκιόζη, μουσική Δ. Σαββόπουλου, φωτισμούς Δ. Αβδελιώδη κλπ.
- Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος επί Σωκράτη Καραντινού, «Καραγκιόζης» του Γιώργου Θέμελη, με τον Ευγένιο Σπαθάρη στη σκηνοθεσία, σκηνογραφία, ενδυματολογία (δεκαετία ’60)
- Ευγένιος Σπαθάρης, «Ε' ρε γλέντια» με νέους ηθοποιούς στο ΚΘΒΕ και περιοδεία σε 40 πόλεις. Ανεβαίνει για δεύτερη φορά το 2003[5]
- Ελληνικό χορόδραμα με Μάνο Χατζιδάκι, Ραλλού Μάνου, Τσαρούχα και Γκίκα, όπου ο Ευγένιος Σπαθάρης αναφέρει ότι αφιέρωσε 15 χρόνια στη σκηνογραφία του Χοροθεάτρου.
- 2005 Ο Θησέας και ο Μινώταυρος... σαν παραμύθι, 2005, Σενάριο-διασκευή: ο καραγκιοζοπαίχτης Ηλίας Καρελλάς, Σκηνοθεσία: Ρουμπίνη Μοσχοχωρίτη[6]
- Θέατρο Λυκαβηττού, (ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΑΘΗΝΩΝ) 1985, ο καραγκιοζοπαίχτης Πάνος Καπετανίδης ανεβάζει το «ΓΑΜΟ ΤΟΥ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ».[7]
- Έκθεση "Ελληνικό θέατρο Σκιών: Φιγούρες από Φως και Ιστορία", στα πλαίσια των εκδηλώσεων για την Πολιτιστική Ολυμπιάδα, σε συνεργασία με το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Μάρτιος 2004, με σχετικές ταινίες και ζωντανές παραστάσεις θεάτρου σκιών[8]
- Η Κρατική Ορχήστρα Ελληνικής Μουσικής, πρωτότυπη μουσική παράσταση "ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ-ΜΙΟΥΖΙΚΑΛ στο ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΠΑΠΑΓΟΥ 24.8.2002[9], όπου έπαιξε Καραγκιόζη ο Ιάσων Μελισσηνός[10].
- Υπαίθριο Θέατρο Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, "Ο Σωκράτης και οι Σκιές του", 18.7.2004, και Ηρώδειο 10-11.8.2004, όπου παρουσιάζεται ο Καραγκιόζης δίπλα στο Σωκράτη, με τη συμβολή του Καραγκιοζοπαίχτη Ιάσωνα Μελισσηνού[11].
- Θέατρο Δώρας Στράτου, "Ο καραγκιόζης χορευτής". Καραγκιοζοπαίχτης ο Ιάσων Μελισσηνός. 4.4.2002.
- Γκαλερί Ζουμπουλάκη, «Η τραγική ιστορία του Τζάκσον Πόλοκ, αφηρημένου εξπρεσιονιστή», Απόστολος Δοξιάδης - συγγραφέας και σκηνοθέτης, όπου έπαιξε ο Καραγκιοζοπαίχτης Γιάννης Νταγιάκος, Φεβρουάριος 1999 (τρεις παραστάσεις)[12]
- Μουσική σκηνή «Φωνές», Θέατρο κούκλας, διοργάνωση για τρεις χρονιές 2001-2003. Το 2003 έπαιξε Θέατρο Σκιών ο Ηλίας Καρελάς[13] (δεν υπάρχουν πληροφορίες για τις προηγούμενες χρονιές).
Τηλεόραση: παιδικά προγράμματα και Καραγκιόζης.
Γενική πεποίθηση είναι ότι ο Καραγκιόζης δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τα άλλα παιδικά προγράμματα στην τηλεόραση, τουλάχιστον με την μορφή του εύκολου σεναρίου ή με πλάκες και παιδικά αστειάκια. Ασφαλώς και θα πετύχαινε ένας Καραγκιόζης που θα είχε τη σπιρτάδα και τα χαρακτηριστικά της Λιλιπούπολης ή των Στρουμφ.
Ο σημερινός Καραγκιόζης
Ο κατάλογος των μέχρι σήμερα επαγγελματιών Καραγκιοζοπαιχτών έχει περί τα 300 άτομα.
Οι περισσότεροι έχουν πεθάνει. Μαζί με την αλλαγή της εποχής μοιάζει να χάθηκε η δυναμική του Καραγκιόζη και η δύναμη της έμπνευσης των καραγκιοζοπαιχτών, ώστε να συλάβουν τις νέες συνθήκες. Οι υπάρχουσες μόνιμες σκηνές (δύο ή τρεις σε όλη την Αθήνα) λειτουργούν προσωποπαγώς και μαραζώνουν μέσα στην τυποποίηση.
Ωστόσο, ο Καραγκιόζης, υπάρχει και παραϋπάρχει και το ενδιαφέρον για αυτόν είναι έντονο. Ας δούμε που:
Α. Σε πληθώρα από Εκδηλώσεις Δήμων, πολιτιστικών κέντρων και άλλων φορέων (ακολουθεί μικρή αναφορά: Δήμος Ψυχικού, Δερβένι, Θεσσαλονίκη, Στάφυλος Σκοπέλου, Λαμία[14], Κομοτηνή, Δήμος Λάρνακας Κύπρου[15], Γιορτές της Γης στη Βλάστη[1] ). Σε αυτές τις εκδηλώσεις οι καραγκιοζοπαίχτες ξεβαλτώνουν, ταξιδεύουν, ανανεώνονται, συντηρούν την επαφή τους με το κοινό τους και συχνά επιχειρούν σεναριακούς εμπλουτισμούς.
Β. Σε παραστάσεις σε αίθουσες εκδηλώσεων (π. χ. Μέγαρο Μουσικής, ΚΘΒΕ, Μύλος, Μακάρι, Μπαράκι του Βασίλη, Μπερντές, βιβλιοπωλεία). Εκεί προσκαλούνται συνήθως τα γνωστά ονόματα του χώρου, αν και υπάρχουν ευκαιρίες για παρουσία και λιγότερο γνωστών καραγκιοζοπαιχτών. Σε αυτές τις ειδικές παραστάσεις συνήθως λειτουργεί η καινοτομία, που περιλαμβάνει και το σενάριο.
Γ. Φεστιβάλ, συναντήσεις Καραγκιοζοπαιχτών
Αυτή είναι μια σημαντική ευκαιρία για τους καραγκιοζοπαίχτες γιατί έρχονται σε άμιλλα και επαφή με άλλες μορφές τέχνης. Μερικά παραδείγματα:
· 1ο Διεθνές Φεστιβάλ Θεάτρου Σκιών. Πάτρα, 5 ΙΟΥΝΙΟΥ - 15 ΙΟΥΝΙΟΥ 2001[16]. Στο πλαίσιο του Φεστιβάλ διοργανώθηκε εξαιρετικά ενδιαφέρον διήμερο[17]
· 2οι αγώνες Ελληνικού Θεάτρου Σκιών, Δ.Ε.Π.Α.Π., Πάτρα, 2004
· ΦΕΣΤΙΒΑΛ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ 2003 AΛΣΟΣ Ν. ΣΜΥΡΝΗΣ 30 ΜΑΪΟΥ - 8 ΙΟΥΝΙΟΥ
· Eβδομάδα Kαραγκιόζη, που οργάνωσε ο Mάνθος Aθηναίος στο κηποθέατρο της Aνω Nέας Σμύρνης, Σεπτέμβριος 1996
· 6o Διεθνές Φεστιβάλ Κουκλοθέατρου και Παντομίμας Κιλκίς: Καραγκιόζης (έπαιξε με δύο έργα ο Χρήστος Στανίσης) (08.10.04 - 09.10.04)
· Φεστιβάλ Ψέματος στο Φούρνο Το ψέμα στον Πασά [θέατρο σκιών] Θέατρο Σκιών Του Αντώνη Μόλλα Άθως Δανέλλης Ο πασάς ζητά από το Χατζηαβάτη να του βρει ένα πολύ μεγάλο ψεύτη, τον οποίο θα χρησιμοποιήσει σε διπλωματικές υποθέσεις του σεραγιού. Εμφανίζεται βέβαια ο Καραγκιόζης που ξεγελά τους πάντες. (1/4/2005)
Πολύ θετική θα ήταν η συστηματική και σταθερή ετήσια διοργάνωση φεστιβάλ θεάτρου σκιών με βραβεία σκηνικών, σεναρίου, ηθοποιίας.
Δ. Εκπαιδευτικά προγράμματα σε Σχολεία και Παν/μια, Παιδικά Εργαστήρια
ΜΚΟ σχετικές με το Θέατρο, Ομάδες για ψυχαγωγικές εκδηλώσεις σε σπίτια
Το Θέατρο Σκιών φαίνεται να κατέχει σημαντική θέση στην εκπαίδευση και στην ψυχαγωγία. Εκεί αναδεικνύονται νέοι καραγκιοζοπαίχτες, νέα έργα, αλλά και δίνεται ευκαιρία σε καραγκιοζοπαίχτες να διδάξουν την τέχνη τους. Περισσότερα σε επόμενη ενότητα
Ε. Ενδιαφέρον από το εξωτερικό
Ο Καραγκιόζης υπάρχει και σε φεστιβάλ του εξωτερικού, σε πανεπιστημιακές σχολές και σε πληθώρα εκδηλώσεων. Συχνά ορισμένοι καραγκιοζοπαίχτες καλούνται στο εξωτερικό και παίζουν σε διαφορετικό κοινό, γεγονός που διευρύνει τόσο τις οπτικές αλλά και δημιουργεί όσμωση με άλλες μορφές τέχνης.
Συνήθεις σεναριακές αδυναμίες
Α. Η απώλεια της ταξικότητας του Καραγκιόζη
Ήδη από την εποχή του Καραγκιόζη Αστροναύτη υποδηλώνεται μια σύγχυση στο περιεχόμενο των σεναρίων. Ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι συχνά συμμετέχουν και γνωστοί Καραγκιοζοπαίχτες σε εκδηλώσεις όπως της Αποστολικής Διακονίας της Ελλάδας[18], ή της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας (Γκάζι Μάρτιος 2004[19]»
Β. Η αισθητική κακοποίηση (δυσαναλογίες, πρόχειρο σενάριο)
Παράδειγμα: Ο καραγκιοζοπαίχτης Βγάζει και τα τρία παιδιά του Καραγκιόζη (ΚΟΛΛΗΤΗΡΙ, ΜΠΙΡΙΚΟΚΟΣ, ΚΟΠΡΙΤΗΣ) αλλά δεν μπορεί τα τα χειριστεί στο σενάριο. Άλλο παράδειγμα: Να μπαίνουν οι φιγούρες ξεκάρφωτα, χωρίς πλοκή
Γ. Η παραμόρφωση των χαρακτήρων (παραβίαση των χαρακτήρων)
Αυτό συμβαίνει όταν ο καραγκιοζοπαίχτης προσπαθεί να βγάλει γέλιο με ατάκες της καρπαζιάς, για παιδιά. Συχνά δεν κρατάει τον χαρακτήρα του Χατζηαβάτη, του Σταύρακα και του Νιόνιου
Δ. Παραβίαση του ρόλου της μουσικής-το κασετόφωνο-τα play back
Συχνά ο καραγκιοζοπαίχτης δεν εισάγει τις φιγούρες με τη μουσική τους. Κάνει αποκλειστική χρήση του κασετοφώνου για τη μουσική κάλυψη και δεν έχει ζωντανή μουσική. Τέλος, εντελώς απαράδεκτη είναι η χρήση play-back σε παραστάσεις, οπότε ο καραγκιοζοπαίχτης κουνάει απλά τις φιγούρες.
Η ανάγκη μικρών συνεκτικών έργων
Η μείωση της διάρκειας των έργων του Θεάτρου Σκιών παρατηρήθηκε έντονα μεταπολεμικά. Τα έργα του Καραγκιόζη μπορούσαν να χωρούν ακόμη και σε δισκάκια 45 στροφών[20]. Η εμπειρία λέει ότι είναι δυνατό να υπάρξουν σωστά σενάρια μικρής διάρκειας της μισής ώρας και των σαράντα λεπτών. Ωστόσο, πρέπει να αποτελεί βασική επιδίωξη του καραγκιοζοπαίχτη να παίζει έργα μεγαλύτερης διάρκειας από τα σημερινά, αλλά αυτό μόνο αν το έργο είναι ενδιαφέρον για το κοινό και όχι βαρετό.
Θέατρο Σκιών ή Καραγκιόζης;
Φαληρέας: Ε, όχι. Είχα ένα μαγαζί τότε στο Κολωνάκι, τα έπαιρνα και τα πούλαγα, όπως έχω κάνει και εκθέσεις φιγούρας για τον Καραγκιόζη εκεί. Εκεί που διαφέρει ο καραγκιοζοπαίχτης Γιάννης Βουλτσίδης, είναι ότι δεν προσκολλάται στις φιγούρες, προχωράει πιο μέσα και αυτό είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον. (συνέντευξη στο ράδιο "Χρόνος", 15.7.2004)
Η ανάπτυξη έργων που να είναι του Θεάτρου Σκιών πέρα από τον καθιερωμένο Καραγκιόζη είναι ένας σαφής και συγκεκριμένος κλάδος που δεν θα πρέπει να κατακρίνεται ή να απορρίπτεται. Όπως ακριβώς δεν μπορεί να ονομαστεί «ρεμπέτικο» ένα τραγούδι που γράφεται σήμερα, το ίδιο κατ’ αναλογία πρέπει να θεωρούμε ότι συμβαίνει και με ένα νέο έργο Καραγκιόζη. Αυτό δίνει σημαντικά πεδία ελευθερίας στη συγγραφή νέων σεναρίων, που ενδεχομένως να χρησιμοποιούσαν νέα εφέ, τεχνικές, μικτά θεατρικά είδη κλπ.
Το περιεχόμενο για σύγχρονη σεναριογραφία του Καραγκιόζη
Ο καραγκιοζοπαίχτης Άθως Δανέλλης δίνει την άποψή του για ένα σαφές περίγραμμα του σημερινού σεναρίου:
Εάν δεν είναι πολιτικοποιημένος ο Καραγκιόζης είναι άνοστος. Πρέπει ναι είναι σύγχρονος, να είναι επίκαιρος. Ο κόσμος απομακρύνθηκε από τον Καραγκιόζη και δεν ξέρει το σύγχρονο πρόσωπό του. Εάν δεν έχει να σχολιάσει τα προβλήματα της εποχής δεν είναι επίκαιρος, εάν δεν σχολιάζει την πολιτική και τα κοινωνικά προβλήματα είναι ψόφιος. Η παράδοση δεν είναι νεκρή, μουχλιάζει όμως αν δεν γίνεται αυτό. Ο Καραγκιόζης όπως λέω είναι σαν το ποτάμι, δηλαδή ενώ έχει αυστηρά συγκεκριμένες φόρμες ανανεώνεται συνεχώς και αυτό δεν είναι αρεστός στην εξουσία, γιατί είναι αντιεξουσιαστής. Πάντα θα τα βάλει με την εξουσία, θα δει δηλαδή τα στραβά και αυτά θα καυτηριάσει, αυτά θα σχολιάσει, για αυτά θα κοιτάξει να μιλήσει. Ο Καραγκιόζης είναι ο κατ΄ ουσίαν αναρχικός η πραγματική ανατροπή. Ο Καραγκιόζης χαραχτηρίζεται υπερκομματικός τα λέει σε όλους. Σαν λαϊκό θέατρο σαφώς αριστερός.
Ο Καραγκιόζης έχει μεγάλη δυναμική, είναι στοιχείο δημοκρατικό, η επανάσταση, η ανατροπή, η υπέρβαση ο σουρεαλισμός όλα τα στοιχεία αυτά που ψάχνουμε είναι ο Καραγκιόζης. Είναι αντιρεμφορμιστής είναι εκτός τόπου και χρόνου και δεν μπαίνει σε καλούπια.. (¨Αθως Δανέλλης ΕΠΟΧΗ 28-11-2003).
Παρόμοια άποψη για τη θεματολογία του Καραγκιόζη διατυπώνει και ο Ευγένιος Σπαθάρης[21].
Ο Καραγκιόζης στην εκπαίδευση
Η διείσδυση του Καραγκιόζη στην εκπαίδευση είναι έντονη και έχει αποδεδειγμένα παιδαγωγικά αποτελέσματα. Ωστόσο, λείπει ακόμη η αναγνώριση του και η συστηματική είσοδος του στο σχολείο, από το Υπουργείο Παιδείας. Ας καταγράψουμε μερικές περιπτώσεις Καραγκιόζη στην εκπαιδευτική διαδικασία:
· Με το Θέατρο Σκιών ασχολείται σχεδόν το σύνολο των ΑΕΙ που έχουν παιδαγωγικά τμήματα (όπως το Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Διδάσκων: Η. Καρασαββίδης).
· Υπάρχει σημαντικό ενδιαφέρον από το εξωτερικό για το Ελληνικό Θέατρο Σκιών. Το 1969 απεσταλμένοι από το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ ήρθαν και μαγνητοφώνησαν παραστάσεις του Ευάγγελος Κορφιάτης (Βάγγος) και πήραν πολλές φωτογραφίες. δημιουργώντας υλικό για έρευνα στο ομώνυμο Πανεπιστήμιο.
- Στη μέση εκπαίδευση υπάρχουν αρκετές εργασίες που οφείλονται στο μεράκι ορισμένων εκπαιδευτικών[22]. Αρκετά συστηματική δουλειά έχει γίνει στη Χίο[23]. Ενδιαφέρουσα είναι και η δουλειά του Μπάμπη Κοιλιάρη με το Χαρτοθέατρο, επίσης στη Χίο[24]
· Βέβαια, στην εκπαιδευτική διαδικασία πρέπει να εξαρθεί η ύπαρξη, με πρωτοβουλία του Δήμου Αμαρουσίου, από το Γενάρη του 1996, στο νεοκλασικό κτίριο της πλατείας Κασταλίας του Σπαθάρειου Μουσείου Θεάτρου Σκιών. Υπάρχουν και άλλα μικρότερα τοπικά μουσεία σχετικά με τον Καραγκιόζη.
· Σποραδικά εμφανίζονται τοπικές εκπαιδευτικές εκδηλώσεις σε διάφορες περιοχές για τον Καραγκιόζη[26]
- Τέλος υπάρχει μικρός αριθμός από Παιδικά Εργαστήρια όπου νέοι καλλιτέχνες και/ή παιδαγωγοί ασχολούνται με τον Καραγκιόζη.
«Εγκλωβισμένοι στα διαμερίσματα και στο λογοκρατικό πλαίσιο της εκπαιδευτικής διαδικασίας που είχε εξοβελίσει τη φαντασία και την ανάγκη τους για αμφισβήτηση και ανατρεπτικότητα, στερήθηκαν το δικαίωμα να επικοινωνήσουν και να γευτούν το λαϊκό λόγο. Έχασαν την ελευθερία τους, σπάζοντας την κοινωνική συμβατικότητα.»
Αλλά και για το περιεχόμενο:
«Ωστόσο πλανιέται η σκιά του διδακτισμού που μπορεί να μεταμορφώσει τον Καραγκιόζη στις σχολικές παραστάσεις σ’ έναν άνευρο διανοούμενο, ή σ’ έναν ιεροκήρυκα ή πολιτευτή που βγάζει σχοινοτενείς λόγους επί παντός επιστητού. Τότε όμως χάνεται η μαγεία της λαϊκής τέχνης και θυμίζει τηλεοπτικό πάνελ»
Επισημαίνει ο Ευάγγελος Αυδίκος, αν. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 19.11.2004)
Η ανάγκη για θεατρική παιδεία στο Θέατρο Σκιών
Είναι αναμφισβήτητο ότι όπως λειτουργεί μέχρι σήμερα ο θεσμός της μαθητείας στο Θέατρο Σκιών, ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης είναι φορέας μιας μακρόχρονης παράδοσης, την οποία ο ίδιος αναδημιουργεί συγχρόνως με τρόπο προφορικό. Ο Καραγκιόζης δε γράφεται, «λέγεται». Είναι τέχνη χωρίς θεωρία. Ο Σωτήρης Σπαθάρης έλεγε χαρακτηριστικά:
«Ούτε εγώ, ούτε κανένας καραγκιοζοπαίχτης διαβάζει. Τις παραστάσεις τις ξέρουμε απόξω, όπως οι παραμυθάδες ξέρουνε τα παραμύθια τους. Δύο παραστάσεις του ίδιου έργου μπορεί να έχουν διαφορετικά λόγια και καλαμπούρια, αλλά το νόημα μένει το ίδιο. Άσε που πώς θα παίζαμε διαβαστά την παράσταση, που όλοι οι παλιοί καραγκιοζοπαίχτες είμαστε αγράμματοι, μόλις που ξέρουμε να βάζουμε την υπογραφή μας.»
Επίσης είναι αναμφισβήτητο ότι σήμερα ένας αμόρφωτος καραγκιοζοπαίχτης δεν μπορεί να σταθεί.
Πάγιο αίτημα είναι η δημιουργία Εθνικής σκηνής Θεάτρου Σκιών, για να διατηρηθεί και να αναπτυχθεί η τόσο σπουδαία τέχνη του Καραγκιόζη.
"Το Κράτος είχε πάντα μια φοβία με τον Καραγκιόζη γιατί είναι ανατρεπτικός, έχει κάτι το αναρχικό", σημειώνει ο καραγκιοζοπαίχτης Άθως Δανέλλης τονίζοντας ότι το μεγάλο πρόβλημα είναι πως δεν υπάρχουν μόνιμα θέατρα που να παίζουν Καραγκιόζη. Και συνεχίζει:
«Δεν υπάρχουν μόνιμα Θέατρα Σκιών στην Ελλάδα και πολύ λίγοι είναι εκείνοι που ασχολούνται επαγγελματικά με το αντικείμενο. Αυτό είναι αναμενόμενο καθώς καμία σχολή Θεάτρου δεν διδάσκει μαθήματα Θεάτρου Σκιών. Κάτι τέτοιο όμως είναι λυπηρό και θα έπρεπε να αλλάξει, ώστε να μη χαθεί η παράδοση του Καραγκιόζη που έχει μεγαλώσει γενεές στο παρελθόν και μπορεί να το κάνει και στο μέλλον», επισημαίνει ο κ. Δανέλλης.
Νέα θεματολογία, σεναριογραφία
Η αναζήτηση σύγχρονων πεδίων για τη συγγραφή νέων σεναρίων Καραγκιόζη, σε μεγάλο βαθμό είναι για οικολογικά-περιβαλλοντικά θέματα. Μια καταγραφή ακολουθεί:
- ΘΕΑΤΡΟ ΣΚΙΩΝ ΠΑΝΟΥ ΚΑΠΕΤΑΝΙΔΗ, ΤΟ ΜΟΛΥΣΜΕΝΟ ΔΕΝΤΡΟ[27]
- "Ο Καραγκιόζης διαιτολόγος" σε σενάριο της δασκάλας Πέρδικας Μάκρα, παίχτηκε από το Θέατρο Σκιών "ΜΠΕΡΝΤΑΧΙΟΣ" δημοτικού σχολείου Καταρράχτη Χίου[28]
4. Kαραγκιοζης γεωπονος και το Kολητηρι βιολογος (fame story), Κ Μυτιληναίου, Kείμενο της παρουσίασης στο 1ο Γυμνάσιο Βάρης
- Γιάννης Χατζής «Ο Καραγκιόζης δασοφύλακας στη Χιλιαδού»
- Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών της Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Ακαδημαϊκό Έτος 2004-2005, Χειμερινό Εξάμηνο, Διδάσκων: Η. Καρασαββίδης Ε΄ ΟΜΑΔΑ : ΤΙΤΛΟΣ : Διοργάνωση θεατρικού με τίτλο « Ο μεταλλαγμένος Καραγκιόζης »
- Γιάννης Βουλτσίδης-Θράκη "ο Καραγκιόζης ολυμπιομπινελίκης", σε CD ROM στο περιοδικό ΑΝΤΙ
- Θωμάς Χάρμπας «Ο Καραγκιόζης για το περιβάλλον»
- Ιάσωνας Μελισσινός, σειρά έργων με περιβαλλοντικά προβλήματα που σχετίζονται με πουλιά, φυτά (π.χ. Ο Καραγκιόζης Ορνιθολόγος, ο Καραγκιόζης και Γύπες, Ο Καραγκιόζης και το Διαλυτήριο Πλοίων, ο Καραγκιόζης Αντικυνηγός, ο Καραγκιόζης και η αρκούδα, ο Καραγκιόζης και ο Λύκος, ο Καραγκιόζης φωτογράφος, ο Καραγκιόζης, σφουγγαράς, ο Καραγκιόζης και ο Γάιδαρος-Ύδρα, ο Καραγκιόζης βιολογικός γεωργός, ο Καραγκιόζης και το αλογάκι της Σκύρου κλπ). Άλλα θέματα του είναι για ράτσες αλόγων, για τα μεταλλαγμένα, για τα βιολογικά προϊόντα, για τα δελφίνια, για διάφορες ράτσες αλόγων (Ρόδος, , για το σπιτοκιρκίνεζο (Αγρίνιο). Ο Ιάσωνας Μελισσινός παίζει με σκελετό αλλά όχι με προγραμμένο σενάριο σε διάφορες κινηματικές εκδηλώσεις.
- Ηλίας Γιαννίρης, σειρά έργων με αφορμή διάφορες κινηματικές εκδηλώσεις ή επικαιρότητα: Ανάπτυξη στην παράγκα του Καραγκιόζη, Ο Καραγκιόζης σεισμόπληκτος, ο Καραγκιόζης στο Σχινιά, Ο Μπαρμπαγιώργος βιοκαλλιεργητής, Ο Καραγκιόζης οικολόγος, η Ολυμπιακή παράγκα, Τα τρελλά γίδια του Μπαρμπαγιώργου, Το βιολογικό ντοπάρισμα του Καραγκιόζη, Ηλιακή παράγκα. (περισσότερα στο www.asda.gr/hgianniris/karagioz)
Επίσης, νέα έργα έχουν γραφτεί για διάφορα επίκαιρα ζητήματα, ή με αφορμή τον κύκλο του χρόνου:
- «Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΚΑΛΑΝΤΟΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ», ΣΕΝΑΡΙΟ:ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΟΚΙΑΣ)
3. «Τα Χριστούγεννα του Καραγκιόζη», Φεβρωνία Διαμαντοπούλου, Το κείμενο από παράσταση μαθητών 9ου Γυμνασίου Καλαμαριάς.
4. «Καραγκιόζης», Ρωξάνη Λαμπρούση, Χρύσα Κατσούγκρη, Αλεξάνδρα Τσέβη, Πόπη Μαννασάκη, Στοιχεία με αφορμή ένα πρόγραμμα Αγ. Υγείας
5. Γιάννη Νταγιάκου, ΣΤΟ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ ΤΟΥ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ 1896
- Κώστας Μακρής, 1)Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ & Ο ΜΙΝΩΤΑΥΡΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ, 2)Ο ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗΣ ΘΕΛΕΙ ΕΙΡΗΝΗ
Ευχαριστώ για την προσοχή σας
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Βιβλία για τον Καραγκιόζη
Η καταγραφή που ακολουθεί δεν διεκδικεί πληρότητα. Είναι ενδεικτική για το χαρακτήρα της ελληνικής βιβλιογραφίας για τον Καραγκιόζη.
- Πρωτοπόροι -με τις φιλόδοξες αλλά αμέθοδες εργασίες τους, στην αρχή της δεκαετίας του 1950- στάθηκαν ο πολεοδόμος και λαογράφος Κώστας Μπίρης και ο λογοτέχνης και δημοσιογράφος Σπύρος Μελάς
- Αφιερωμένο στον Καραγκιόζη τεύχος του περιοδικού Θέατρο του Κώστα Νίτσου (1963)
4. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΙΧΟΠΟΥΛΟΣ, Πέντε κωμωδίες και δύο ηρωικά, Ερμείας, Αθήνα 1972, σελ. 327 (Ο Μεγαλέξανδρος και το καταραμένο φίδι, Το καφενεδάκι του Καραγκιόζη, Αστραπόγιαννος και Λαμπέτης, Ο Καραγκιόζης πνευματιστής, Δολλάρια στο δρόμο, Ο καπετάν Μαυροδήμος, Το στοιχειωμένο δέντρο)
5. ΑΠ. και ΑΡ. ΓΙΑΓΙΑΝΝΟΣ, Ι. ΔΙΓΚΛΗΣ (επιμέλεια), Ο κόσμος του Καραγκιόζη
6. Ερμής, Αθήνα, τόμος Α΄/Φιγούρες (1976), τόμος Β΄/Σκηνικά (1977), σελ.312+252
7. Απομνημονεύματα Σ. Σπαθάρη και η τέχνη του Καραγκιόζη, Πέργαμος, Αθήνα 1960, σελ. 227
8. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΜΥΣΤΑΚΙΔΟΥ, Το θέατρο σκιών στην Ελλάδα και στην Τουρκία
9. Ερμής, Αθήνα 1982, σελ. 310
10. ΘΟΔΩΡΟΣ ΧΑΤΖΗΠΑΝΤΑΖΗΣ, Η εισβολή του Καραγκιόζη στην Αθήνα του 1890, Στιγμή, Αθήνα 1984, σελ. 112 Η μικρή αυτή μονογραφία (πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ο Πολίτης, το 1982)
11. ΒΑΛΤΕΡ ΠΟΥΧΝΕΡ, Οι βαλκανικές διαστάσεις του Καραγκιόζη, Στιγμή, Αθήνα 1985, σελ. 109[30]
12. ΓΡΗΓΟΡΗΣ Μ. ΣΗΦΑΚΗΣ, Η παραδοσιακή δραματουργία του Καραγκιόζη, Στιγμή, Αθήνα 1984, σελ. 79 πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ο Πολίτης το 1976,
13. ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΙΟΥΡΤΣΑΚΗΣ, Προφορική παράδοση και ομαδική δημιουργία
Το παράδειγμα του Καραγκιόζη, Κέδρος, Αθήνα 1983, σελ. 319
14. ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΙΟΥΡΤΣΑΚΗΣ, Καρναβάλι και Καραγκιόζης - Οι ρίζες και οι μεταμορφώσεις του λαϊκού γέλιου, Κέδρος, Αθήνα 1985, σελ. 575[31]
15. Γιάννης Σολδάτος Ο Καραγκιόζης των Σπαθάρηδων: κωμωδίες και φιγούρες του Σωτήρη και Ευγένιου Σπαθάρη, Νεφέλη, Αθήνα 1979). Περιέχει συμπυκνωμένα κείμενα πέντε κωμωδιών, καθώς και σύντομες περιλήψεις άλλων οκτώ δραματικών και ηρωικών έργων.
16. Πετρής, Γιώργος Ο καραγκιόζης , Αθήνα : Εκδόσεις Γνώση, 1986. -- 264 σ.
17. Αρετή Μόλλα-Γιοβάνου, Ο καραγκιοζοπαίχτης ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΟΛΛΑΣ, Κέδρος, 1981, 174 σ.
18. Μιχάλη Ιερωνυμίδη "Ο αθηναϊκός καραγκιόζης του Αντώνη Μόλλα", εκδόσεις "Χρήστου Δαρδανού" και το αρχείο "Ελληνικού Θεάτρου Σκιών"
- Αναγνωστόπουλος (καθηγητής) "Θέατρο Σκιών και Εκπαίδευση", εκδ. Καστανιώτη.
21. Σκούρτης, Γιώργος, Ο Καραγκιόζης Καραγκιόζης, Εκδοση: 1/1/1983, Σελίδες: 183
22. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, ΣΤΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΑΣΕΤΙΛΙΝΗΣ, Κέδρος[32]
23. Β. Χριστόπουλος, βιογραφία του πατρινού καραγκιοζοπαίχτη Ανέστη Βακάλογλου, γνωστού με το ψευδώνυμο Ορέστης, βασισμένη σε συζητήσεις μαζί του, 1999.
- XATZHΣ ΓIANNHΣ, TO ΣTOIXEIO THΣ ΣAΛONIKHΣ, MAΛΛIAPHΣ-ΠAIΔEIA, ISBN: 960-239-340-0, (συγγραφέας και καραγκιοζοπαίχτης Γιάννης Χατζής)
- "Μάνθος Αθηναίος: Φιγούρες και Σκηνικά του Θεάτρου Σκιών", σε συνεργασία του Δήμου Ν. Σμύρνης και του Πάντειου Παν/μίου, Εκδόσεις Βιβλιόραμα (επιμέλεια: Παν/κός Νίκος Κοταρίδης).
- Κώστας Τσίπηρας, Έλληνες Καραγκιοζοπαίχτες πίσω από τα φώτα του Μπερντέ, φωτογραφικό λεύκωμα, Κοχλίας, Αθήνα, 2002.
- Nτορίνα Παπαλιού, CD-ROM με τίτλο «Kαραγκιόζης, η μαγεία του Θεάτρου Σκιών» εκδόσεις «Kαστανιώτη». Ο καραγκιοζοπαίχτης Γιάννης Nταγιάκος (σύμβουλος για το CD-ROM)[33]
- Περιοδικό ΝΗΜΑ, Ινστιτούτο Παιδαγωγικού Θεάτρου Θεάματος-"ΘΕΑΤΡΟΜΑΘΕΙΑ", (1) Αφιέρωμα, Ο Καραγκιόζης Σήμερα: Έλληνες Καραγκιοζοπαίκτες (1ο μέρος), τευχ. 7, σελ. 8, (2) Αφιέρωμα, Ο Καραγκιόζης Σήμερα: Έλληνες Καραγκιοζοπαίκτες (2ο μέρος), τευχ. 8, σελ. 11